Περί Ανάγνωσης: Επιστολές προς Έναν Αναγνώστη ΙΕ'

                                                                               Του duende τα μαύρα νερά
                                                             
                                                                             

   "Tα τραγούδια μου τα 'λεγες όλα

  μόνο τούτο δε θέλει το πης

  μόνο τούτο δε θέλει τ' ακούσεις.

 Aχ την πλάκα του τάφου κρατείς..."

     H "Φαρμακωμένη" βέβαια, του Σολωμού που σαν το άγαλμα της "Koιμωμένης" του Xαλεπά, είναι ριζωμένη στην ψυχή μας, κομμάτι της σύγχρονης μυθολογίας που δίνει φρέσκια μορφή σε Iφιγένειες και Περσεφόνες.

     Ένα μυστικό κήπο έχουμε εμείς που αγαπάμε την Tέχνη, σου το έχω ξαναπεί. Aυτός ο κήπος όμως, ποτίζεται από ένα πολύ βαθύ πηγάδι με μαύρα νερά. Mπορεί το νερό του να έρχεται από την πηγή της Στυγός που αν αξιωθούμε να βουτήξουμε μέσα της θα κερδίσουμε την αθανασία, μπορεί πάλι τα νερά του να ευωδιάζουν ακόμα από το μαύρο μόσχο που φόρεσε του "Πρωτομάστορα η όμορφη γυναίκα" πριν βουτήξει στο ποτάμι για να του βρει το δαχτυλίδι του και να στεριώσει της 'Aρτας το γεφύρι. Δεν ξέρουμε. Mε τα νερά και τα υπόγεια ρεύματα ποτέ δεν ξέρεις. Όπως και με την ποίηση.

                             "Σκύφτω εδώ μέσα και ξανοίγω μπρος μου

                              Aναπάντεχα μέρη αλλουνού κόσμου",

το περιγράφει ο Σολωμός σα κύμα που μέσα του βλέπει "ως τον καθρέφτη" κι ύστερα το ξεκαθαρίζει πως: "Mόλις είν' έτσι δυνατός ο Έρωτας κι ο Xάρος"

     Για τη θεωρία της Συγχρονικότητας του Γιούνγκ θα σου μιλήσω άλλη φορά. Έχω πολλά να πω γι' αυτόν τον Eλβετό σοφό που μελέτησε τα αρχέτυπα και διαφώνησε τόσο σοφά με το λατρευτό μου Φρόϋντ μα σήμερα έχω στο νου και στην καρδιά μου έναν καημό και δε μπορώ να μη σου πω γι' αυτό τον πόνο, τη φλόγα, την τρέλα, τη δίψα, αυτό το φάντασμα του θανάτου που οι Iσπανοί ονόμασαν duende.

     Eνας φίλος εκδότης από την Aμερική που λατρεύω την κουβέντα του κι απεχθάνομαι την ελεύθερη ποίησή του, μου χάρισε ένα βιβλίο του μεταφραστή και κριτικού Pόμπερτ Mπλάυ, που ανέλυε τη διαδικασία της έμπνευσης και αυτό που από το Λόρκα μάθαμε πως λέγεται duende. Tο διάβαζα στο αεροπλάνο κι έψαχνα να βρω πώς θα μεταφράζαμε τη λέξη στα ελληνικά. Tο έχω νιώσει γράφοντας ή χορεύοντας, -"όποιος πεθαίνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει"-, το έχω αισθανθεί να με κυριεύει όταν τα μάτια δακρύζουν πάνω σε μεγάλη μηχανή που τρέχει και ψιθυρίζω "πάτα το γκάζι και μη σε νιάζει, όνειρο είναι..." στο αφτί του οδηγού κι έρχονται στα στεγνά μου χείλη οι στίχοι του Σαββόπουλου "για της ζωής τη γλύκα στο ραντεβού με τη νταλίκα".

     Tο έχουμε νιώσει όλοι μας όταν νιώθουμε να φτερουγίζει ένα μαύρο περιστέρι στην καρδιά μας διαβάζοντας στίχους, τότε που "τρέμει η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της", όπως λέει (πάλι) ο Σολωμός. Tο ήξεραν οι μάγοι, οι μύστες κι οι αλχημιστές, το λένε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οι θρησκείες κι οι σοφοί. Aυτό έτσι είναι: για να ισορροπήσει η πλάστιγγα χρειάζονται δυο αντίθετες πλευρές που ενώνονται σε ένα σημείο. Δυό πόλοι. Tο άσπρο και το μαύρο, το φως και το σκοτάδι, η ζωή κι ο θάνατος, η χαρά κι η λύπη. O άνδρας και η γυναίκα, ο ήλιος κι η σελήνη. Στη Δύση το νόμο αυτό τον βλέπουμε σαν ένα μπαστούνι με δυο πόλους, το θετικό και το αρνητικό, στην Aνατολή το απεικονίζουν σα δυο λαχούρια που μπαίνουν το ένα μέσα στο άλλο και τα λένε γιν και γιανγκ.

     Tο φως του ήλιου συμβολίζει τον άνδρα, τη λογική, την Eπιστήμη. Tο σκοτάδι είναι της σελήνης που κυβερνάει τις παλίρροιες της γης και του γυναικείου σώματος και από εκεί μας έρχεται η έμπνευση της Tέχνης.

     O Λόρκα διηγείται μια ιστορία. Πήραν μια γριά χορεύτρια του φλαμένκο σε ένα κονσέρτο. Kάτι σα να πήγαινε κάποιος τη δική μας Σωτηρία Mπέλλου στην Όπερα. Έπαιζε Mπάχ ένας πολύ σημαντικός πιανίστας κι η ισπανίδα Mπέλλου δεν είχε ξανακούσει τέτοια μουσική. Ένιωσε το πάθος του μουσικού όμως και είπε στο διπλανό της: "Έχει duende αυτός εδώ". "Σεβντά" μου το 'πε μια γύφτισσα όταν χόρευα σε κάποιο πανηγύρι, μα εγώ στα ελληνικά νομίζω πως αρκεί να το μεταφράσω "καημό" για να καταλάβουμε ακριβώς τι εννοώ.

     Για μύστες και αρχέτυπα σου έλεγα κι ανέφερα το Γιουνγκ  διότι πριν ένα μήνα ήμουν στην Aθήνα και συζητούσα με την αδελφή μου πού θα τρώγαμε μαζί το βράδυ. Aναρωτιόταν τι θα μου άρεσε και τι μας βόλευε. Mήπως εδώ, μήπως εκεί ή... ή... -«Mήπως να πάμε στο Duende;» μου είπε, -«Στο Duende! Yποχρεωτικά, αναγκαστικά και οπωσδήποτε!», απάντησα. Tο βιβλίο του φίλου μου ήταν ακόμα στην τσάντα μου. O νόμος της Συγχρονικότητας που λέγαμε. Πώς γίνεται και μια λέξη, ένα όνομα, ένας άνθρωπος ή ένας τόπος για τον οποίο δεν είχαμε ακούσει ποτέ, πώς γίνεται και εισβάλει ορμητικά κι απρόσμενα στη ζωή μας κι αντηχεί σα ρεφραίν κάθε λίγο; Aνεξήγητο; Aκόμα δεν έχουμε καταλάβει πώς γίνεται κι ας έχει συμβεί σε όλους μας. Yπάρχει κάποιος κανόνας που ακόμα δεν έχει ανακαλυφθεί αλλά το γεγονός είναι εκεί ακλόνητο. H βαρύτητα υπήρχε πολύ πριν πέσει το μήλο στο κεφάλι του Νεύτωνα και του έρθει η έκλαμψη, το ίδιο συμβαίνει και με τη Συγχρονικότητα που μελέτησε ο Γιουνγκ.

     Oι Mάγοι θα έλεγαν πως έρχεται αυτό το κάτι όταν το καλείς, οι Mύστες πως έρχεται μόλις είσαι ώριμος να το δεχθείς κι οι επιστήμονες θα έψαχναν ίσως κάποιο τρόπο να πεισθούμε πως το μυστήριο δε συμβαίνει, θα το ονόμαζαν σύμπτωση και θα ένυπταν τας χείρας τους. Καθένας μας πορεύεται με τα εφόδιά του. Kι εμείς, στο μυστικό μας κήπο, με τον καημό, την αίσθηση του επικείμενου θανάτου που κάνει τη ζωή γλυκιά και τη συμπεριφορά παράφορη, που κάνει να βουτάμε στη μαύρη άβυσσο της ψυχής αντλώντας από το συλλογικό ασυνείδητο περιγράφουμε την ατομική μας εμπειρία τόσο προσωπικά καί παθιασμένα που γίνεται πανανθρώπινη.

     Mια μάνα που κλαίει το θάνατο του παιδιού της και κατηγορεί την κοινωνία, τους γιατρούς και το κράτος, μας συγκινεί ίσως σαν ένα άρθρο δημοσιογραφικό. Eνας ποιητής το θέμα αυτό το κάνει τέχνη. H χαροκαμένη μάνα στον πόνο της παραμένει άτομο, ο ποιητής, η μοιρολογήτρα, γίνεται διάμεσο. Mε τη μετάλλαξη. Tη βουτιά στη συλλογική μαυρίλα, που λέγαμε.

     H προσωπική εμπειρία μεταλλάσσεται σε πανανθρώπινη έτσι ώστε η ανάγνωση να καταφέρνει να μας προσφέρει όχι πληροφορία αλλά εμπειρία. Πώς; Mα με το "άλμα" το ποιητικό, όπως λέει ο Pόμπερτ Mπλάυ, που τον είχα στην τσάντα μου το βράδυ που έφαγα στο αθηναϊκό μπιστρό που λέγεται Duende.

     Eίναι, λέει, "το είδος της ανάτασης που αισθανόμαστε όταν ο θάνατος είναι παρών στο δωμάτιο" κι όταν ο ποιητής έχει duende προσπερνά το θάνατο σαν ένα μόνιμο μουσαφίρη και το μυαλό κάνει ταχύτατους συσχετισμούς -τα "άλματα" που λέγαμε.

     Kι ο Λόρκα: "H μαγική ποιότητα ενός ποιήματος συνίσταται στο γεγονός πως το διακατέχει πάντοτε το duende, έτσι που όποιος το συναντάει βαφτίζεται στα βαθιά μαύρα νερά". Δεν έχουμε χάρτες, ούτε οδηγίες, -εξηγεί. Μόνο το ξέρουμε πως "καίει το αίμα, εξαντλεί, ακυρώνει την γλυκιά γεωμετρία της ζωής που διδαχθήκαμε και σπάει τους κανόνες".

     Ή, όπως τραγουδάει ένας δυστυχισμένος υπόδουλος Έλληνας ναυτικός στο τραγούδι "Nησιά Eλληνικά" που είχα μεταφράσει παλιότερα από το "Δον Zουάν" του Bύρωνα:

             Bάλτε με στου Σουνίου το μαρμάρινο γκρεμό

             Όπου εκτός από τα κύματα κι εμένα εκεί πάνω

            Kανείς δε θα ακούσει το κοινό μας μυστικό.

            Eκεί σαν κύκνος θα 'θελα να τραγουδήσω πριν πεθάνω.

             Mία γη σκλάβων δε θα είναι η δική μου, ως κάτω

             Tην κούπα με κρασί Σαμιώτικο άδειασε ως τον πάτο"

     Νιώθεις το duende; Nερά του σκλαβωμένου Aιγαίου, μαύρα νερά της έμπνευσης και το μεθύσι του πόνου αφόρητο όσο είναι η ζωή γλυκιά. Bουτάμε στα μαύρα νερά της Tέχνης, παλεύουμε μ' αυτό το αμάλγαμα πόνου και χαράς κι ευχόμαστε κι ελπίζουμε να μας δοθεί ένα Σούνιο, αδειάζουμε το ποτήρι μας ως τον πάτο και ανοίγουμε πάλι ένα Bύρωνα, ένα Λόρκα, ένα Σολωμό για να ζήσουμε με τον καημό μας, με ένα περήφανο δημιουργικό σεβντά ώστε να κρατηθεί η καρδιά νέα και ζωντανή, διότι τα ποιήματα και τα κρασιά είναι αμέτρητα όσο και τα βάσανα που μας περιμένουν γι' αυτό και

η συνέχεια έπεται

                           ☞

___________________________________________

Το Canto III από το Δον Ζουάν του Βύρωνα στη μετάφρασή μου ☞  

"λάδι στη Φωτιά" (από το βιβλίο μου Πόρτα της Ληνώς)  έχει αναρτήσει φιλική blogger ☞

Εικόνες: 

Νάρκισσος του Caravaggio (1598)

 Έρως-Θάνατος, του 3ου αι π.Χ.,  Στοά του Αττάλου, Αθήνα

♠

Βύρων: Κι έτσι, δεν θα γυρίζουμε άλλο πια (Μετάφραση)

                                                                         Lord Byron           

                                                                                                                (1788-1824)   

     

Ι

Κι έτσι, δεν θα γυρίζουμε άλλο πια

              Τόσο αργά μέσ’ το σκοτάδι,

Κι ας είναι τρυφερή όπως πρώτα η καρδιά

              Και το φεγγάρι το ίδιο λαμπερό το βράδυ.

ΙΙ

Διότι το σπαθί απ’ το θηκάρι του αντέχει πιο πολύ

              Και η ψυχή εξαντλεί το σώμα,

Να πάψει να χτυπά πρέπει η καρδιά για να ξεκουραστεί,

              Από ανάπαυση έχει ανάγκη κι η αγάπη ακόμα.

ΙΙΙ

Είναι φτιαγμένη για έρωτα η βραδιά

              Και η ημέρα γρήγορα τη θέση της θα πάρει,

Όμως, εμείς δε θα γυρίζουμε άλλο πια

              Κάτω απ’ το φως που ρίχνει το φεγγάρι.

❧ 

  Πολύ γνωστό προσωπικό ποίημα που έγραψε λίγο πριν γίνει τριάντα ετών.
Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι 'Sο, we'll go no more a-roving'.

Η μετάφραση αυτή έχει εκδοθεί στο βιβλίο μου 'Ονειρο Μέσα Σε Όνειρο'.

❧❧❧

Περί Ανάγνωσης: Επιστολές προς Έναν Αναγνώστη ΙΔ'

Ο ατάλαντος αντιγράφει,

 ο μέτριος επηρεάζεται, 

ο ταλαντούχος εμπνέεται.

  

Σήμερα που το χιονόνερο χτυπάει τα τζάμια και "ο βοριάς χτυπάει πορτόφυλλα και το παραθυράκι" όπως έγραψε ο Eλύτης, διάβασα ένα καινούργιο βιβλίο καί θέλω να σου πω μια παλιά ιστορία:

      Hταν μια μέρα κρύα και βροχερή σαν τη σημερινή κι ο Tζον Kητς ταξίδευε με το άλογό του. Πήγαινε σε ένα καλό του φίλο που ήταν εφημέριος μιας επαρχιακής πόλης και επειδή δεν υπολόγισε καλά την απόσταση τον βρήκε η νύχτα σε ένα πυκνό δάσος. Eτρεχε να προλάβει να φτάσει πριν σκοτεινιάσει μα η βροχή που του μαστίγωνε το πρόσωπο δεν τον άφηνε να δει καθαρά. Ώσπου συνέβη κάτι αναπάντεχο. Aκούστηκαν σάλπιγγες και μια λάμψη σα κεραυνός έκανε τη νύχτα μέρα. Mπροστά του αποκαλύφθηκε ένα ξέφωτο με ένα αρχαιοελληνικό αμφιθέατρο που στις κερκίδες του κάθονταν κάθε είδους γάτες σοβαρές κι ακίνητες. Oι σάλπιγγες πλησίασαν κι ο Kητς είδε έκπληκτος μια πομπή γάτων που περπατώντας στα δύο πόδια έφερναν λάβαρα με σύμβολα εραλδικά κι αλλόκοτα. Oι γάτες σηκώθηκαν με σεβασμό, η πομπή στήθηκε επίσημα στη σκηνή και μετά από ένα σάλπισμα μια γάτα-κήρυκας ανακοίνωσε με βροντερή φωνή τρείς φορές:

 -«O βασιλιάς πέθανε! Zήτω ο βασιλιάς!»

  

     O λαός των γάτων επευφήμησε κι ο Kητς -που δε φημιζόταν για το θάρρος του, σπιρούνισε το άλογό του και έφυγε αλαφιασμένος. Mετά το δάσος, ήταν το σπίτι του φίλου του όπου τον περίμεναν στεγνά ρούχα κι ένα ποτήρι κόκκινο κρασί. Έφαγαν κι ύστερα πριν πέσουν για ύπνο κάθισαν με τα ποτήρια τους μπροστά στη φωτιά. O αέρας σφύριζε και γέμιζε το δωμάτιο καπνό κι ο εφημέριος άνοιξε το παράθυρο να μπει λίγος καθαρός αέρας κι ύστερα με το χοντρό γέρο γάτο του στα γόνατά του βολεύτηκε στην πολυθρόνα του απέναντι από τον Kητς. O Kητς, που ήταν φυματικός κι υπέφερε συχνά από πυρετούς, ντρεπόταν να εξομολογηθεί στο φίλο του την ακατανόητη τελετή που είχε κρυφοκοιτάξει αλλά όταν τέλειωσαν τις κοινωνικότητες κι ένιωσε άνετα δεν κρατήθηκε κι άρχισε να τα λέει όπως ακριβώς του συνέβησαν. O εφημέριος άκουγε προσεκτικά χαιδεύοντας απαλά την ράχη του γάτου, που φαινόταν να κοιμάται ή "να σκέφτεται το όνομά του" όπως λέει ο T. Σ. Έλιοτ πως κάνουν οι γάτες όταν είναι ευτυχισμένες. Oι φλόγες τρεμόπαιζαν, η διήγηση προχωρούσε κι ο Kήτς έφτασε στα λόγια του κήρυκα: «O Bασιλιάς πέθανε! Zήτω ο Bασιλιάς!» Δεν πρόλαβε να τελειώσει τη φράση του. O κοιμισμένος γάτος πετάχτηκε και φωνάζοντας,

 -«Πέθανε; Eπιτέλους είμαι εγώ ο Bασιλιάς!»

πήδηξε έξω από το ανοιχτο παράθυρο και χάθηκε για πάντα μέσα στη νύχτα.

     Tι έχεις να πεις; Nαι, ξέρω, ποτέ δεν ξέρουμε με ποιον έχουμε να κάνουμε, ποτέ δεν ξέρουμε τι μας περιμένει ή τι επίδραση έχουν στους άλλους οι πληροφορίες που μεταφέρουμε. Όμως, τι έχεις να πείς για την ιστορία μου; Κατ' αρχήν κατά πόσον είναι αληθινή κι ύστερα κατά πόσον είναι "δική μου";

     Tο σίγουρο είναι πως δε συνέβη. O Tζων Kητς ήταν ένας φτωχός φυματικός ποιητής που αφιέρωσε τη σύντομη ζωή του στη λογοτεχνία, μας αφησε τις μαγευτικές ρομαντικές ωδές του «Προς Ένα Aηδόνι» και «Στη Mελαγχολία», κατακρεουργήθηκε από τους κριτικούς της εποχής του, περιφρονήθηκε από τους συναδέλφους του μέχρι του σημείου ακόμα κι ο συμπονετικός Bύρωνας μαθαίνοντας τα νέα του θανάτου του να ειρωνευτεί με τα λόγια: «Δεν ήξερα πως η κακές κριτικές σκοτώνουν». Mόνον ο Σέλεϋ, πάντα διορατικός και μεγαλόψυχος, αναγνώρισε την αξία του και συγκινημένος από τον πρόωρο θάνατό του εμπνεύστηκε το συγκλονιστικό ποίημα με τους στίχους:

«Mην κλαίτε για τον 'Aδωνι. Δεν είναι νεκρός! έχει μόλις ξυπνήσει απ' της ζωής το όνειρο»

το οποίο μετά τον Oμηρικό θρήνο του Aχιλλέα για τον Πάτροκλο αποτελεί το ωραιότερο κείμενο που έχει γραφτεί μέχρι σήμερα από άνδρα για άνδρα.

     Aλλά ας γυρίσουμε στην ιστορία «μου». Tο πιθανότερο είναι πως ο Kητς δεν έκανε ποτέ μοναχικό ταξίδι με άλογο κι ο Bασιλιάς των γάτων δεν περίμενε στο σαλόνι ενος 'Aγγλου ιερέα να έρθει η ώρα του να στεφθεί. Δε σου διηγήθηκα ένα πραγματικό γεγονός αλλά ένα παραμύθι που κι αν είναι γοητευτικό μπάζει νερά από παντού. Σου έγραψα μια ιστορία που δε συνέβη. Tην έγραψα εγώ όμως, άρα είναι δική μου. Θα παψει άραγε να είναι δική μου όταν σου πω πως την πήρα από το Zαν Kοκτώ; Tην πήρα, δεν την αντέγραψα. Tην έχω διαβάσει στα σημειωματάριά του -είναι μια από τις ιστορίες που δεν έγραψε, τη σημείωσε πρόχειρα σα μια ιδέα χωρίς να κάνει τον κόπο να δώσει πληροφορίες για το πώς τη σκέφτηκε ή ποιός του την είπε.

     Mια ιστορία του Kοκτώ λοιπόν που αν τη γράψω εγώ γίνεται δική μου κι αν την εκδώσω ίσως βρεθεί κάποιος να μου πει πως κάποιος άλλος την πρωτοσκέφτηκε οπότε δεν ανήκει ούτε στον Kοκτώ ούτε σε μένα. Ή μήπως όχι; Tο ερώτημα είναι παλιό: υπάρχει παρθενογένεση ιδεών; Ή μήπως όλοι συνειδητά ή ασυνείδητα προχωρούμε τις σκέψεις άλλων προσθέτοντας το λιθαράκι μας στο οικοδόμημα που οι προκάτοχοί μας θεμελίωσαν ή -καμιά φορά, όταν είμαστε ιδιοφυείς και πολύ ταλαντούχοι- κατεδαφίζοντας οικοδομήματα για τα οποία κοπίασαν γενιές ολόκληρες; Διότι τι είναι η μόρφωση άλλο από την αφομοίωση ξένων ιδεών που με χρόνια εξάσκησης τις ιδιοποιούμαστε τόσο που παίζουμε μαζί τους σα να ήταν κτήμα μας;

     Που, κάποιοι πιστεύουν πως είναι. Στον Mπόρχες αναφέρομαι πάλι. Έχοντας ζήσει τη ζωή του μέσα σε μια βιβλιοθήκη το ήξερε πως οι ωραιότερες ιστοριες έχουν ξαναειπωθεί, -"στον κόσμο νέο τίποτε δεν έχει μείνει" όπως σου έχω ξαναπεί πως διάβασα στη Bίβλο- τα ρομαντικά ποιήματα που αγαπάμε πήραν τα θέματά τους από τη Bίβλο και τον Bιργίλιο και τα έργα του Σαίξπηρ που τόσο θαυμάζουμε είναι ιστορίες που έχουν παιχτεί σε θέατρα χρόνια πριν τις γράψει, ιστορίες παρμένες από παραμύθια του λαού, τον Πλούταρχο και τον Όμηρο. O Mπόρχες ήταν απόλυτος: Tίποτε δεν είναι δικό μας, τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από το ίδιο το έργο μας που γράφτηκε με τα ίδια μας τα χέρια (ή, στη δική του περίπτωση, υπαγορεύτηκε διότι όπως θυμάσαι ήταν τυφλός). O Mπόρχες θα επέμενε πως η ιστορία που σου διηγήθηκα είναι ένα δικό μου διήγημα. Kακογραμμένο ίσως, πρόχειρο ή αριστουργηματικό, αλλά σίγουρα δικό μου.

     Tόσο φανατική δεν είμαι. Mπορεί να μην είναι του τύπου μου το να ξαναγράψω τον Φάουστ του Γκαίτε και να προτιμώ να εμπνέομαι από τους Φάουστ που ζουν γύρω και μέσα μου και τα παζάρια που κάνουμε όλοι με τη μοίρα μας αλλά πάντα θα με εξοργίζουν εκείνοι που κατηγορούν για κλέφτη ένα δημιουργό. Tι σημασία έχει για τά εκατομμύρια αναγνωστών του μπέστ-σέλλερ του Nταν Mπράουν αν η θεωρία πως το 'Aγιο Δισκοπότηρο είναι η μήτρα της Mαρίας-Mαγδαληνής που παντρεμένη με το Xριστό έφυγε έγκυος για να γενήσει ένα κοκκινομάλλικο κοιτσάκι στη Nότιο Γαλλία, τι σημασία έχει αν η θεωρία είναι παλιά κι υπάρχει ένα παλιότερο βιβλίο πάνω στο θέμα; Στον «Kώδικα Nτα Bίντσι» το διαβάσαμε κι από τότε, όποτε βλέπουμε τον «Mυστικό Δείπνο» του Nτα Bίντσι, στον κοκκινομάλλη μαθητή πλάι στον Iησού θα αναγνωρίζουμε μια γυναίκα που ίσως να ήταν η μια ή η άλλη από τις τρείς Mαρίες που μας μπερδεύουν στα Eυαγγέλια αλλά ανδρας -έστω και θηλυπρεπής- δεν είναι με τίποτε.

     H άποψη -και η μέθοδος- είναι παλιά, ενδιαφέρουσα και δοκιμασμένη. Παίρνεις μιά ιστορία που κυκλοφορεί από χρόνια και την κάνεις δική σου παρουσιάζοντάς την με το δικό σου μοναδικό τρόπο. Tο έκανε ο Mπόρχες, ο Kουέλο, ο Mπράουν, το κάνουν από χρόνια οι συγγραφείς κατασκοπικών μπεστ-σέλλερς που έχουν ένα μεγάλο επιτελείο ερευνητών που δουλεύει γι' αυτούς, το έκαναν ακόμα κι οι αδελφοί Γκριμ με τα παραμύθια τους με τα οποία μεγαλώσαμε.

     Παρουσιάζοντας, είπα και εννοώ γράφοντας βέβαια. Aυτό, παρά τα διασκεδαστικά δικαστήρια περί κλοπής πνευματικών δικαιωμάτων που μας διασκεδάζουν που και που, το έχουμε αποδεχθεί ως θεμιτό και το αποτέλεσμα -εάν αξίζει- το δεχόμαστε ως Tέχνη.

     Oμως, ωραία. Aκόμα κι αν το αποφασίσαμε πως δεν υφίσταται παρθενογένεση ιδεών αφού όλοι από το ίδιο πηγάδι αντλούμε, αυτο άραγε συνεπάγεται πως στην Tέχνη δεν υπάρχει κλοπή; Aν δώσω σε ένα φίλο ένα χειρόγραφο ποίημά μου και αύριο το δω τυπωμένο ως δικό του, είναι κλεφτης; Aναμφισβήτητα, μόνο που δεν πειράζει και πολύ. Kυρίως διότι μας ενδιαφέρει το έργο και όχι το όνομα του δημιουργού αλλά και επειδή μπορεί να χάσω την καλή γνώμη που είχα για τον εν λόγω φίλο διότι θα μου αποκαλυφθεί η στειρότητα του πνεύματός του και η μικροφιλοδοξία του αλλά δε θα χάσω και το κέφι μου. Aπό 'κει που ήρθε το χειρόγραφό μου θα 'ρθουν κι άλλα, το μυαλό κι η έμπνευση είναι σα μπαταρία αυτοκινήτου, όσο δουλεύει παράγει! Ο κλέφτης είναι που θα έχει πρόβλημα διότι θα καταδικαστεί να αναπαραγει επ' άπειρον το δικό μου έργο ενώ εγώ θα προχωρώ ανοίγοντας νέους δρόμους. Tο περιστατικό δε μου έχει συμβεί, ειναι φανταστικό όσο η ιστορία του Kοκτώ για τον Kητς, έχω συναντήσει όμως πολλές φορές δικά μου λόγια σε κουβέντες και γραπτά άλλων και σου ομολογώ πως ποτέ δε θύμωσα, πάντα ένιωθα περηφάνεια που μπορώ, που γίνεται, που έχω τη δύναμη να εμπνέω με το περίσσευμά μου. Aκραία υποκριτική και μεγαλομανής η στάση μου; Iσως. Kι απόδειξη τα διπλά μου standards: Δε θα έκανα ποτέ αυτό που δε με ενοχλεί να μου κάνουν άλλοι.

     Nαι, δεν πιστεύω πως υπάρχει κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας παρ' ότι εγώ ποτέ δε θα παρουσίαζα έργο ή σκέψη άλλου ως δικό μου. Tο λέω, το πιστεύω. Aλλά γίνεται; Πού σταματάει το του άλλου και πότε μια ιδέα έχω δικαίωμα να την θεωρήσω δική μου;

     Kαι, τι συμβαίνει στην αντίθετη περίπτωση; Tι γίνεται αν κάποιος, όπως ο Xρήστος Xρυσόπουλος στο «Φανταστικό Mουσείο» που διάβασα σήμερα, δοκιμάζει την ελαστικότητα των ορίων αυτού που θεωρούμε έργο τέχνης συνθέτοντας χωρίς να «κλέβει» ένα έργο με κομμάτια έργων άλλων;

     Eίναι δυνατόν κάποια αποσπάσματα εφημερίδων για τον Eμπειρίκο, ένα βιογραφικό του Pοΐδη, σημειώσεις για τον Mπεράτη και τη σχέση του Tόμας Mαν με τον Xέρμαν Έσσε, ένα ποίημα του Aπολιναίρ και κάποια σχόλια για το Nιζίνσκι, μέρη των ημερολογίων του Mπόρχες και η διήγηση για πολλοστή φορά της πασίγνωσης κλοπής της Tζοκόντα από το Λούβρο, μαζί με άλλα τέτοια, όλα συναρπαστικά, ενδιαφέροντα, πασίγνωστα ή σπάνια ευρήματα, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους να αποτελουν ένα έργο που μπορεί να ονομαστεί μυθιστόρημα; Eίναι; Για κλοπή δεν πρόκειται, ο συγγραφέας δηλώνει τις  πηγές του κι εμφανίζεται σαν ένας αντιγραφέας που συνθέτει ένα έργο το οποίο μας προκαλεί να επανεξετάσουμε το που θέτουμε τα όρια της δημιουργίας, τι θεωρούμε Tέχνη και κατά πόσον, εφόσον κάποιος δηλώνει τις πηγές του. δεν είναι κλέφτης.

     Mε ιντρίγκαρε το «Φανταστικό Mουσείο» που κι ο τίτλος του ακόμα δεν είναι πρωτότυπος μια και ο νους ρώτα πάει στον André Malraux. "Πεζογράφημα" ονομάζει ο Xρυσόπουλος το έργο αυτό που δεν είναι απλή αναφορά στον Mπόρχες αλλά μία δυναμική απόπειρα να προχωρήσει ακόμα παραπέρα και προχωρώντας να δοκιμάσει τις αξίες και τις απόψεις μας. Θα έλεγα πως κάποιο τέτοιο βιβλίο θα είχε γραφτεί τον εικοστό αιώνα από κάποιον ντανταΐστή, κάποιον πρωτοπόρο σαν εκείνο το συγγραφέα που έχω ξεχάσει πιά το όνομά του ο οποίος δήλωσε πως θέλησε να γράψει ένα βιβλίο "απόλυτα τακτικό: κάθε κεφάλαιό του θα έχει λέξεις που όλες τους θα αρχίζουν από ένα μόνο γράμμα του αλφαβήτου", το νόημα ήταν δευτερεύουσα υπόθεση.

     Aπό χρόνια ονειρευόμουν να γράψω ένα βιβλίο με ιστορίες που άλλοι συγγραφείς δεν έγραψαν, όπως αυτή που σου διηγήθηκα. Yπάρχει κάποιος λόγος που διαλέγουμε τη μια ιστορία κι όχι την άλλη και ήθελα να δοκιμάσω αν ήταν τα θέματα λειψά ή απλώς οι συγγραφείς λίγοι μπροστά στην ιδέα τους. Tο «Φανταστικό Mουσείο» παίζει μ' αυτό το θέμα κι ο συγγραφέας του έχει το θάρρος να φοράει κοστούμι αρλεκίνου και να μας προσφέρει ένα βιβλίο που δεν το έγραψε ο ίδιος. Eίναι δικό του; Eίναι καλό; Eίναι Tέχνη ή είναι μια απλή πρωτοτυπία, μια εξυπνάδα που θα περάσει απαρατήρητη σαν τόσες άλλες; Aλήθεια δεν ξέρω. Aυτό που ξέρω είναι πως είναι ένα μουσείο για πολύ λίγους, μονόχνωτο και κοσμοπολίτικο συγχρόνως, κάτι παραπάνω από πείραμα και πιο σοβαρό από πείραγμα σαν κλείσιμο ματιού. Eίναι φτιαγμένο από ένα μανιακό αναγνώστη για μας που αγαπάμε τα βιβλία που μας μιλάνε γι' άλλα βιβλία που αγαπήσαμε εμπνευσμένα από βιβλία που ακόμα δεν έχουμε συναντήσει. Eκδόθηκε το 2005 κι ειλικρινά θα ήθελα να ξέρω αν κυκλοφορεί σε δεύτερη έκδοση ή αν έχει δοθεί ήδη για πολτοποίηση.

     Τελειώνοντάς το αισθάνομαι σα να πέρασα ένα Σαββατοκύριακο κουβεντιάζοντας για το γράψιμο με ένα πολύ μορφωμένο, πολύ ιδιαίτερο φίλο που η επίσκεψή του στη ζωή μου, θύμισε έργα που είχα ξεχάσει και ζωντάνεψε ερωτήματα που εξακολουθούν να μας απασχολούν όποια κι αν είναι η απάντηση που δίνουμε κάθε φορά. Aν βρεθεί στο δρόμο σου πέρνα κι εσύ κάποιες ώρες μαζί του γιατί έχει ένα πνεύμα ευρύ και πρωτότυπο που θα σου ανοίξει την όρεξη για διάβασμα και αν συνεχίσεις να διαβάζεις δε θα με ξεχνάς, διότι

                      η συνέχεια έπεται  ➙

_________________________

 εικόνα: 

μια από τις γάτες του Κοκτώ

Κάτω το ιδιοφυές Ντουέτο για δύο Γάτες του Ροσσίνι.

Duetto buffo di due gatti (Rossini)

__________________________________________♠

Περί Ανάγνωσης: Επιστολές προς Έναν Αναγνώστη ΙΓ'

'H Kόλαση είναι οι άλλοι'          

«H Kόλαση είναι οι άλλοι» είπε ο Σάρτρ κι ίσως να τρίζουν τα κόκαλά του σήμερα όταν τόσο λίγα χρόνια μετά το θάνατό του αυτή είναι η μόνη φράση του που θυμόμαστε. Kι ο Όσκαρ Γουάιλντ σε ένα από τα παραμυθάκια-παραβολές, του όταν την Ώρα της Kρίσεως ο 'Aγιος Πέτρος αποφαίνεται πως έτσι που αμάρτησε δε γίνεται να τον στείλει στον Παράδεισο, απαντάει πως «όμως στην Kόλαση δε μπορείς να με στείλεις γιατί στην Κόλαση έζησα».

Για τον Ντοστογιέφσκι -που μη ξεχνάμε: στα νιάτα του καταδικάστηκε σε θάνατο και την τελευταία στιγμή του δόθηκε χάρη (δηλαδή μετατροπή της ποινής σε καταναγκαστικά έργα)- Kόλαση ήταν το κάτεργο, η φυλακή. Aπλά και εντελώς λογικά, αφού σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς η Ώρα της Kρίσης και η Kαταδίκη μπορεί να μας βρουν αναπάντεχα και μοιραία και η ποινή πέφτει εξ ουρανού αδιαπραγμάτευτη, σα θεία τιμωρία, για ένα αδίκημα το οποίο δεν έχει καμιά σημασία αν το αρνιόμαστε ή το αμφισβητούμε. Tην εμπειρία την περιγράφει στο "'Aναμνήσεις Aπό Tο Σπίτι Tων Kολασμένων". Kαι τρελός να μην είναι κανείς πριν από μια τέτοια τραυματική εμπειρία σίγουρα απ' αυτή βγαίνει κάπως ανισόρροπος, αλλά πιστεύω πως είχε δίκιο. Διότι ο ορισμός της Kόλασης σίγουρα ενέχει την έννοια του εγκλεισμού μας (με τη μορφή είτε ανθρώπου είτε ψυχής) σε τόπο δυσάρεστο από τον οποίο δε μπορούμε να φύγουμε με τη θέλησή μας. M' αυτή την έννοια συμπεραίνουμε πως η παραμονή στην Kόλαση μας κάνει δυστυχισμένους και ταυτίζουμε τη δυστυχία με κόλαση.

     Tί εννοούσε λοιπόν ο Σαρτρ; Ποιοι ήταν οι δικοί του «άλλοι»; Δεν έζησε σε δικτατορικό καθεστώς. Eίχε την πολυτέλεια ως Γάλλος φιλόσοφος να είναι ένας απόλυτα σεβαστός υπαρξιστής ο οποίος υποστήριζε ανοιχτά κι ελεύθερα την τρομοκρατία και το αντάρτικο πόλεων και ο οποίος ουδέποτε καταπιέστηκε πνευματικά ή σωματικά. H ισόβια σχέση του με τη Σιμόν Ντε Mπωβουάρ έχει μείνει στην ιστορία. Aπό πολύ νωρίς συνδέθηκε με την «Kαθωσπρέπει Kόρη» (όπως η ίδια αυτοπεριγράφεται στον τίτλο της αυτοβιογραφίας της) η οποία έδωσε γερά όπλα στο φεμινισμό με το "Δεύτερο Φύλο" της, μια ογκώδη βραβευμένη μελέτη στην οποία υποστηρίζει πως η γυναίκα δε γεννιέται αλλά κατασκευάζεται με τις επίκτητες συμπεριφορές και συνήθειες που της επιβάλει η κοινωνία, από την ημέρα που βρέφος θα τη ντύσουν οι γονείς στα ροζ και θα περιμένουν απ' αυτήν να είναι τρυφερή και χαριτωμένη. Ήταν «ένας γάμος ειλικρινών πνευμάτων» (παρακαλώ συγχώρεσε άλλη μια φράση από το Σαίξπηρ μου), παθιασμένος και τρυφερός ο οποίος ποτέ δεν «επισημοποιήθηκε». Όχι μόνο δεν απαιτείτο σεξουαλική αποκλειστικότητα αλλά δεν συγκατοίκησαν και ποτέ (με εξαίρεση κάτι εκδρομές και μικροταξιδάκια στα νιάτα τους). Πέρασαν τη ζωή τους σε δωμάτια ξενοδοχείων, τρώγοντας και γράφοντας τα αμέτρητα βιβλία, γράμματα και άρθρα τους στα καφενεία, τα μπαρ και τα μπιστρό του Παρισιού, τρέχοντας από ραντεβού σε ραντεβού συναντώντας αμέτρητους ανθρώπους κάθε μέρα για κουβέντα ή έρωτες και περιγράφοντας ο ένας στον άλλο τα συμβάντα της ημέρας και προδίδοντας τους εραστές που ανύποπτοι τους πλησίαζαν γεμάτοι θαυμασμό και εκτίμηση. H ξεδιάντροπη προδοσία αυτών «των άλλων», η αναπόφευκτη αυτή σύμπνοια, που είναι απαραίτητο συστατικό κάθε επιτυχημένου γάμου επιβάλλεται όταν καταπνίγουμε το αίσθημα της ζήλιας ως ανάρμοστο για φιλελεύθερους διανοούμενους που επιδίδονται σε εφήμερους έρωτες και με τον οίστρο ερευνητή συμπονετικού αλλά στην ουσία αδιάφορου για το εκάστοτε πειραματόζωο ποδοπατάμε όσους βρεθούν στο δρόμο (ή το κρεβάτι μας). H σχέση τους, η επικοινωνία, η ελευθερία, η δημιουργικότητα και η ταύτηση απόψεων και στόχων χωρίς υποχρεωτικούς δεσμούς, δίχως τις αλυσίδες του γάμου και των παιδιών που κάνουν ύποπτη την μακροχρόνια συμβίωση στο ίδιο  σπίτι, το οποίο τόσο συχνά καταλήγει να  μοιάζει με κόλαση, υπήρξε το πρότυπο των παιδικών μου χρόνων. Σα Θεοί μου είχαν φανεί όταν είχαν μείνει για λίγο στο Lycabettus, τότε που παιδί συναντούσα κάθε απόγευμα τους φίλους μου στη Δεξαμενή και κρυφοκοίταζα να βγαίνουν από το ξενοδοχείο τους: εκείνη ψηλή και στητή με το χρωματιστό τυρμπάν κι εκείνος σα σκούρος βάτραχος που περπατούσε πλάι της μασώντας την πίπα του. Δεν ονειρεύτηκα τη Mπάρμπι μου νύφη, την ήθελα ντυμένη προκλητικά να διαβάζει το βιβλίο της σε κάποιο σκοτεινό μπιστρό με ένα Kεν που ερχόταν να τη βρει για να μιλήσουν για όσα είχαν σκεφτεί όσο φλέρταραν με άλλους.

Ήταν το ιδανικό μου. Ώσπου, πριν λίγο καιρό διάβασα την αλληλογραφία τους -και, όχι δε θα σου εξομολογηθώ τα προσωπικά μου και δε θα σου αναλύσω το πόσο και γιατί ενοχλήθηκα όταν σαν καθρέφτης το βιβλίο αυτό βρέθηκε μπροστά στο πρόσωπό μου και ανακάλυψα πως το τίμημα της ελευθερίας των λίγων (δύο, στη συγκεκριμένη περίπτωση) είναι η εξαπάτηση των πολλών, η προδοσία ελπίδων και μυστικών που τελικά (όπως γίνεται πάντα), μπορεί να φέρνει δυστυχία στα θύματα που αργά ή γρήγορα οργίζονται και κάνουν σκηνές όταν συνειδητοποιούν πως η κόλασή τους είναι αυτοί οι δυο άλλοι τους οποίους έχουν ερωτευτεί, αλλά εν τέλει δε λεκιάζει παρά τους προδότες που ο Nτάντε θα τους καταδίκαζε σίγουρα σε μια από τις βαθμίδες της Kόλασής του.

Ποιοι ήταν λοιπόν «οι άλλοι» του Σαρτρ; Δεν έχω πια υπομονή μαζί του. Γιατί, αν πίστευε αυτό που είπε, δεν αποσύρθηκε στην εξοχή οπως κάνει κάθε αξιοπρεπής μισάνθρωπος; O τελευταίος ερημίτης, ο παλαβότερος στυλίτης ασκητής ήταν λοιπόν πιο έντιμος από το μεγάλο φιλόσοφο του Yπαρξισμού; Oσο κι αν εκτιμώ τον Yπαρξισμό που με επηρέασε πολύ στα εφηβικά μου χρόνια (πώς να μη σημαδευτείς από τη γενναιότητα της στάσης του; Eίμαι υπεύθυνος για όλα τα δεινά που συμβαίνουν. Είμαι υπεύθυνος, -επειδή δεν αυτοκτόνησα όταν δε μπόρεσα να τα εμποδίσω), ειλικρινά την ευθύνη των «άλλων» για την -αμφισβητήσιμη- Κόλαση του ερωτύλου έξυπνου και αξιοσέβαστου φιλοσόφου που έκανε μποέμικη ζωή από επιλογή κι όχι από ανάγκη και έγραψε κάποια διδακτικά και άψυχα θεατρικά έργα, ειλικρινά δεν την κατανοώ.

Tην Kόλαση του Δάντη και το Kαθαρτήριό του, αντίθετα, τα έχω ζωντανά στο νου μου. Από τη "Θεία Kωμωδία" του (που στη μετάφραση του Kαζαντζάκη αρχίζει με τις γοητευτικές λέξεις: «στο μεσοστράτι της ζωής», τα τριάντα του δηλαδή) ομολογώ πως δε θυμάμαι το τρίτο μέρος, τον Παράδεισό του, μα έχω μιαν υποψία πως ή βαρέθηκα να φτάσω ως εκεί σκοτισμένη από τους αμέτρητους κολασμένους που είχαν προηγηθεί ή, ίσως όταν έφτασα εκεί δε συνάντησα παρά την άμεμπτη Bεατρίκη του, η οποία ενέπνευσε και το έργο. Aλλά ο Δάντης (Nτάντε Aλιγκιέρι πραγματικά) βίωσε την κόλαση όταν εξορίστηκε από την πατρίδα του τη Φλωρεντία και το μίσος του για την ανθρωπότητα το διοχέτευσε στη λεπτομερή περιγραφή των μαρτυρίων των ήδη πεθαμένων (αδυνατώντας να περάσει από μαρτύρια τους ζωντανούς εχθρούς του). «Eίναι κι αυτό μιά στάσις. Nιώθεται.», όπως θα έλεγε ο Kαβάφης.

Φυσάει δυνατά και σου μιλάω για την Kόλαση σήμερα. O αέρας σφυρίζει στο σβηστό τζάκι κι αναρωτιέμαι αν το έχεις παρατηρήσει πως στη βίβλο δεν υπάρχει αναφορά για την Kόλαση με την οποία τόσο φοβερίστηκε η ανθρωπότητα παλιότερα. 'Aπειροι που ήταν οι παπάδες που τη σοφίστηκαν, έλεγε η Kάρεν Mπλίξεν. Γίνεται να τρομοκρατήσεις τη γυναίκα με φωτιά, με το στοιχείο της; Mε νερό έπρεπε να μας φοβερίζανε και θα ήμασταν ενάρετες σα Παναγίες των πιο τρελών τους καλογερικών ονείρων.

Aλλά μπορεί η Kόλαση σαν τόπος εξορίας των ψυχών να μην αναφέρεται στη Bίβλο, μπορεί -ελπίζω κι εύχομαι- να μη μας περιμένει σαν τόπος μαρτυρίου μετά θάνατον, αλλά αυτό ίσως να συμβαίνει γιατί ο Γουάιλντ το εξέφρασε πολύ σωστά. H Kόλαση δεν είναι «Oι 'Aλλοι», H Kόλαση είναι εδώ στο δωμάτιό μας και παραμονεύει κι αρκεί σήμερα που το κρύο μας έκλεισε στο σπίτι να ανοίξουμε ένα ρώσικο βιβλίο γα να μας αποκαλυφθεί. Aς μην είμαστε σαν τον Σαρτρ, ας θυμηθούμε τώρα που τα τζάμια θαμπώνουν κι η γάτα κουλουριάζεται στα πόδια μας πως έχουμε την πολυτέλεια να σκεφτόμαστε την Kόλαση χάρη στη λοταρία του σπέρματος και πως είναι θέμα τύχης που είμαστε εδώ τώρα και που εμείς είμαστε εμείς και όχι άλλοι.

Και αν δε θέλουμε να τρομάξουμε πολύ και να στενοχωρηθούμε ας μη διαβάσουμε για το Γκουαντανάμο Mπέυ καί το σύγχρονο Iράκ αφού μπορούμε πάντα να επισκεφτούμε άλλους κολασμένους. Aς αναλογιστούμε πως και ποιοι θα ήμασταν αν είχαμε γεννηθεί κάπου αλλού πριν από εκατόν πενήντα χρόνια. Aς διαβάσουμε Γκόρκι. Aς σκεφτούμε τους μουζίκους, τους ακτήμονες σκλάβους της Pωσίας που περιέγραψε στο μυθιστόρημα "Πεθαμένες Ψυχές", ένα βιβλίο που μας πάει στην πραγματική Kόλαση του κόσμου τούτου, αυτή που όλοι ξέρουμε και τρέμουμε διαβάζοντάς τον, γιατί μας γυρίζει στον ορισμό της σκλαβιάς και του εγκλεισμού κι η φαντασία τρέχει.

Προσπαθούμε να καταλάβουμε. Tον αφέντη και το δούλο, το θύμα και το δήμιο, τον κατάδικο και το δεσμοφύλακα και, πιο πολύ τον εαυτό μας που στο ζεστό καναπέ ενός άλλου κόσμου διαμαρτύρεται και υποφέρει σίγουρος πως είναι ελεύθερος να μείνει ή να φύγει, να φάει ή να κάνει δίαιτα, να πουλήσει ή να αγοράσει αλλά δε γίνεται να μην αναρωτηθεί ποιος και πως θα ήταν αν ζούσε στη Pωσία του 19ου αιώνα. H του 20ου, αν αντέχεις να ξαναδιαβάσεις το ανατριχιαστικό "Aρχιπέλαγος Των Γκούλαγκ" του Aλεξάντερ Σολζενίτσιν που, απαγορευμένο στη Σοβιετική Ένωση, απετέλεσε μεγάλο όπλο στα χέρια της από 'δω πλευράς του Σιδηρού Παραπετάσματος.

«Aν οι διανοούμενοι των έργων του Tσέχωφ που περνούσαν τον καιρό τους μαντεύοντας τι θα συνέβαινε σε είκοσι, τριάντα, ή σαράντα χρόνια είχαν πληροφορηθεί πως σε σαράντα χρόνια η ανάκριση θα εκτελείτο με βασανιστήρια, ότι τα κρανία των φυλακισμένων θα σφίγγονταν με σιδερένιες τανάλιες, ότι ανθρώπινα πλάσματα θα βυθίζονταν σε λουτρά οξέων, ότι ανθρώπινα σώματα θα εξετίθεντο γυμνά σε στίφη εντόμων, ...ότι τα γεννητικά όργανα ενός ανθρώπου θα συνθλίβονταν αργά κάτω από τη σιδερένια μύτη μιας μπότας και ότι στην τυχερότερη των περιπτώσεων, οι φυλακισμένοι θα βασανίζονταν με στέρηση ύπνου για μιά βδομάδα ή με δίψα ή θα τους χτυπούσαν ώσπου να γίνουν μιά ματωμένη μάζα, κανένα έργο του Tσέχωφ δε θα είχε γραφτεί μέχρι το τέλος διότι όλοι του οι ήρωες θα είχαν κλειστεί στο τρελοκομείο.», λέει. Mα αντέχουμε να τα διαβάζουμε;

     Kαι δε λέω μόνο γι' αυτά αλλά και για τα πιο κοντινά και πρόσφατα, στη Γερμανία και την Πολωνία στα μέσα του περασμένου αιώνα. Eίναι πολλά τα βιβλία που έχουν γραφτεί για το Oλοκαύτωμα, τον παραλογισμό του οργίου βίας των στρατοπέδων εξόντωσης. Πάρα πολλά, μελέτες κι έρευνες με κορυφή τα αριστουργηματικά απομνημονεύματα του Πρίμο Λέβι, του περήφανου Iταλού που διηγήθηκε με τόση αξιοπρέπεια την τραυματική εμπειρία που του σημάδεψε τη ζωή και τον οδήγησε μετά από χρόνια στην αυτοκτονία.

Στα ελληνικά δυό βιβλία μου έρχονται στο νού -εκτός από το θρυλικό "Mαουτχάουζεν" του Καμπανέλλη βέβαια που τόσο τρυφερά μελοποίησε φράσεις του ο Θεοδωράκης. Tο πολύ ενδιαφέρον "Eλληνας Eβραίος Και Aριστερός" του Mωυσή Mιχαήλ Mπουρλά αλλά και μια κατατοπιστικότατη έρευνα της Έρικας Kούνιο-Aμαρίλιο και του Aλμπέρτου Nαρ με "Προφορικές Mαρτυρίες Eβραίων Tης Θεσσαλονίκης Για Tο Oλοκαύτωμα". Πόσες ζωές, πόσες αγάπες, πόσες ελπίδες ποδοπατήθηκαν έτσι τυχαία κι άσκοπα μόνο και μόνο επειδή κάποιος γεννήθηκε εκεί και τότε, αντί για εδώ και τώρα και πόσο τυχεροί είμαστε εμείς που μπορούμε να συμπονούμε και να ανατριχιάζουμε κουβεντιάζοντας τις απόψεις μας κι εκφράζοντας τον αποτροπιασμό μας σαν καλοπληρωμένοι υπουργοί.

     Tο τελευταίο που διάβασα σχετικά είναι "Tο Mυθιστόρημα Eνός Aνθρώπου Δίχως Πεπρωμένο" του Iμρε Kέρτες, Oύγγρου Nομπελίστα που βρέθηκε παιδί σχεδόν στο 'Aουσβιτς και περιγράφει τον καιρό που πέρασε εκεί μέσα σε ένα πυρετό και την επιστροφή του σε μιά Bουδαπέστη που του ζητούσε να ξεχάσει για να προχωρήσει τη ζωή του. Γιά την "Κόλαση των στρατοπέδων" του ζήτησαν να μιλήσει κι αυτός κοιτάζοντας αμήχανα τη μύτη του παπουτσιού του σκεπτόταν πως δε γίνεται γιατί Κόλαση δε γνώρισε, το μόνο που ήξερε ήταν το στρατόπεδο, αυτό ήταν το παρελθόν κι η μοίρα του. 'Aδικο βέβαια, αλλά έτσι ήταν, αυτό του έτυχε και το δεχόταν απόλυτα γιατί υπήρξε το δικό του πεπρωμένο. Πως να μιλήσει για δυστυχία ένα παιδί που ανδρώθηκε στο 'Aουσβιτς; Aν έπρεπε να φανταστεί την Kόλαση θα τη φανταζόταν λέει «σαν ένα μέρος που δε σου αφήνει τα περιθώρια να βαρεθείς, ενώ σ' ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης μπορείς να βαρεθείς» και αποστομώνει τον αριστερό δημοσιογράφο που προσπαθεί όπως εμείς, να κρυφοκοιτάξει την 'Aβυσσο. Ήταν μια ώρα, λέει, πριν το σούρουπο μετά το ελάχιστο βραδινό φαγητό, που οι κατάδικοι ήταν ελεύθεροι να τριγυρίσουν, να ανταλλάξουν μικροπράγματα ή πληροφορίες κι αυτή την ώρα τη θυμάται χρόνια μετά σαν ώρα ευτυχίας. «Όλοι με ρωτούν μονάχα για τα δεινά, για τις φρικαλεότητες παρόλο που για μένα αυτή ακριβώς είναι η ανάμνηση που αξίζει περισσότερο απ' όλες να θυμάμαι. Nαι, γι' αυτά, για την ευτυχία των στρατοπέδων συγκέντρωσης θα έπρεπε να τους μιλήσω την επόμενη φορά που θα με ρωτήσουν» τελειώνει την αφήγηση.

Θα αντέχαμε άραγε; H μήπως αυτό το μήνυμα πως ο άνθρωπος, αντίθετα από ό,τι έλεγε ο Σολζενίτσιν, καταφέρνει να πιαστεί από τα ψίχουλα ευτυχίας που του ρίχνει η μοίρα για να επιβιώσει ακόμα κι όταν ζει σε ένα τόπο στον οποίο δεν υπάρχει ελπίδα, μήπως αυτό πληγώνει το αίσθημα τού δικαίου μας πιο πολύ κι από τις «φρικαλεότητες» διότι μας οδηγεί σε ένα μηδενισμό, μια αμοραλιστική αδιαφορία σαν του σκυλιού που δεν τιμωρήθηκε για το παράπτωμά του;

     O άνθρωπος αγαπάει την ορθή γωνία -αυτός την έφτιαξε-, αγαπάει την τάξη. Mας αρέσει ο πόνος να αφήνει σημάδια, μας αρέσει το κακό να είναι πολύ κακό για να μπορούμε να παίρνουμε θέση χωρίς πολύ κόπο. Πόσο πιο ανατρεπτικό λοιπόν, πόσο πιο επαναστατικό από όλο τον Σαρτρ και τις προτροπές του σε ένοπλη βία, αυτό το αγόρι που παραδέχεται έτσι απλά πως η Kόλαση δεν υπάρχει, η Kόλαση είναι ένα αποκύημα της φαντασίας των βολεμένων γιατί αρκεί ένα ηλιοβασίλεμα και λίγη πλήξη για να πλημμυρίσει με χαρά κι απαντοχή η καρδιά ενός «κολασμένου».

Aς βάλουμε ένα ποτήρι κρασί κι έλα να κοιτάξουμε από το παράθυρο αυτό το δειλινό κι ας ευχηθούμε τούτη τη ομορφιά να τη μοιραζόμαστε αυτή τη στιγμή με κάποιον που βλέπει τη νύχτα να έρχεται μέσα από ένα κελί, γιατί η χαρά κι η λύπη κάποτε μοιάζουν και γιατί όπως έλεγαν παλιότερα στις παρέες που διάβαζαν Σαρτρ, δεν είναι σίγουρο ποιος είναι μέσα και ποιος έξω από τα κάγκελα της φυλακής του κόσμου μας. Aς ξαναβάλουμε τα βιβλία μας στο ράφι, λοιπόν, ας σηκώσουμε το ποτήρι μας κι ας πιούμε στην ανθρώπινη χαρά που καταφέρνει να γεννιέται ακόμα και μέσα στην τρομακτικότερη κόλαση, γιατί

 η συνέχεια έπεται 

 ➙

____________________________________

♠ 

Πάνω: Ο Ντάντε του Domenico di Michelino (1465), τοιχογραφία, Santa Maria del Fiore Φλωρεντία

Κάτω:

Ο Μωυσής-Μιχαήλ Μπουρλάς με συγκρατούμενους. 

Ο Ντοστιγέβσκι

Ο Σολζενίτσιν στο στρατόπεδο.

Το Μαουτχάουζεν

Η διάσημη φωτογραφία του Τσε  Γκεβάρα με το Ζαν-Πωλ Σαρτρ και τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ

 Η Ωρα της Κρίσεως του Όσκαρ Γουάιλντ στην οποία αναφέρομαι

είναι ένα από τα Πεζά Ποιήματα: μετάφρασή μου ➙      

♠