Με Φρόυντ ή Αρχίλοχο πώς γέλιο τιθασεύει το θηρίο

'Μα τι του βρίσκεις;' ρώτησε ζηλιάρης σύζυγος μια φίλη μου κι εκείνη, μέσα στην ταραχή της απάντησε 'είναι πολύ σέξυπνος'. Έξυπνος σκόπευε να πει βεβαίως μα η γλώσσα της την πρόδωσε. Μια στιγμή βλακείας; Ναι. Όμως σε άλλες συνθήκες και αν δεν κοκκίνιζε θα λέγαμε πως ήταν πνευματώδης.

Η σύμπτυξη αντίθετων λέξεων είναι το πρώτο που παρουσιάζει ο Φρόϋντ στο καταπληκτικό βιβλίο του 'Τα Αστεία και η σχέση τους με το Ασυνείδητο' όπου αναλύει το κρυφό και καλυμμένο και τα παιχνίδια που μας κάνουν να γελάμε αντί να θυμώσουμε. Κι είναι ενδιαφέρον και χαρακτηριστικό της εντιμότητας και της ευσυνειδησίας του που, Εβραίος σε επικίνδυνο καιρό, συγκέντρωσε για ανάλυση εβραϊκά ανέκδοτα της εποχής, διδάσκοντάς μας και δια παραδείγματος τη καταλυτικότητα που έχει στη ζωή το χιούμορ.

Αστεία τυχαία, σκόπιμα ή πανέξυπνα, τα μελετά με ανατομικό ταλέντο και τα ανασυνθέτει, εξηγώντας μας πως για να βρούμε τι κρύβεται πίσω τους πρέπει να τα ανασκευάσουμε αφαιρώντας τα από τον κωμικό τους 'φάκελλο', το περιτύλιγμα που μας σερβίρει ως αστεία μια ιδέα που μπορεί να μας ελκύει ή να μας τρομάζει. Παράδειγμα η φίλη μου: Αν έλεγε 'μου αρέσει ερωτικά και είναι και έξυπνος' δε θα είχαμε γελάσει.

Διότι το αστείο κάτι κρύβει ή ανατρέπει. Είναι το καθημερινό μας καρναβάλι, μια ανάπαυλα στο χρόνο όπου δια της μεταμφίεσης όλα επιτρέπονται, ακόμα― και κυρίως― η βλακεία.

Χαρακτηριστικός ο Μπόρατ (του κωμικού του εξειδικευμένου επί των ρατσιστικών διακρίσεων Σάσα Μπάρον Κόεν) όταν ως αδαής απολίτιστος από το Καζακστάν επισκέπτεται τις φωτισμένες ΗΠΑ όπου του εξηγούν συγκαταβατικά ότι 'εδώ εμείς δε γελάμε με τους ανθρώπους που πάσχουν από διανοητική καθυστέρηση' κι εκείνος απαντά ξεκαρδισμένος:

―Μα... είναι γιατί δεν έχετε δει τον ηλίθιο του χωριού μου..

Γελά ο Μπόρατ με τον καθυστερημένο  του χωριού, γελάμε κι εμείς οι πολιτισμένοι με την (κοινωνική) καθυστέρηση του Μπόρατ, προσλαμβάνοντας τον ως  'χείρονα' ημών, κατώτερό μας.

Επειδή, όπως το είπε ο Αριστοτέλης, η Τραγωδία έχει ήρωες 'βελτίωνες' ημών, η Κωμωδία 'χείρονες' κι εμείς βεβαίως στη μέση, θαυμάζουμε ή γελάμε ώστε να σιγουρευόμαστε πως στην απλή μας τη ζωή, όσο θα αποφεύγουμε τα τραγικά παθήματα τόσο δεν θα είμαστε  και χείρονες αλλά 'ασφαλείς' εντός του μέσου κόσμου των κοινών θνητών που 'ώσπερ ημείς' πορεύονται.

Κι όπως κοιτάζουμε ψηλά για ήρωες και πρότυπα (και τα αποκαθηλώνουμε ή τα αποθεώνουμε για να πιστέψουμε το θαύμα) έτσι  γελάμε με τους Καραγκιόζηδες και τους παλιάτσους, με τα παθήματα του πιο αφελούς καθησυχάζοντας όταν υπάρχει πιο 'κουτός' και πιο γκαντέμης από εμάς.

Ο άνθρωπος την αγαπά τη Λογική, το τετράγωνο, την ορθή γωνία. Αυτός την έφτιαξε. Κάθε υπονόμευσή της αποτελεί μια ανοιχτή γραμμή προς τον άγριο κόσμο του Ασυνείδητου, του παραλόγου. Σαν το θρήσκο κι ευυπόληπτο κοινό που ξεκαρδίζεται ηχηρά στη σκοτεινή αίθουσα θεάτρου στην κάθε ασήμαντη σκατολογική βωμολογία της Επιθεώρησης, σαν απολλώνιοι σοφοί που γελούν με τους διονυσιακούς φαλλούς της Κωμωδίας, έτσι χαμογελάμε με την κάθε ανατροπή της Λογικής και της ευπρέπειας απ' την ανάγκη μας για μικρές ανάσες εντός πνιγηρών ορίων, κλεισίματα ματιού στο χάος το οργιαστικό που ελοχεύει εντός μας. 

Από συμπόσια τελετουργικά κι αρχαία θέατρα μέσω λουτρών και σαλονιών μάς έρχεται και το γκροτέσκ της γκάφας και η εξευγενισμένη  του μορφή το λογοπαίγνιο, αυτό που στα πιο υψηλά και κοσμικά  πάντα ξεχώριζε τους 'πνευματώδεις' από τους συνηθισμένους.

Είτε έτσι, είτε αλλιώς η αναποδιά είναι η αρχέγονη πηγή του χιούμορ.

Το αστείο είναι μια μικρή επανάσταση κι όπως ο εγκρατής γελά με το όργιο λόγου ή σάρκας που κοινωνικά του απαγορεύεται, έτσι  γελά και με την ανοησία. Τη βλακεία. Οι σοφιστές με ανατροπές της λογικής και των ηθών ή, οι πιο πρωτόγονοι από μας, με γκάφες.

Το περιγράφει η Κάρεν Μπλίξεν πως στη φάρμα της ήταν συγκεκριμένη η ημέρα που επειδή κατέφθαναν προμήθειες συνήθιζε να δίνει στις γυναίκες των Κικούγιου από μια ποσότητα καπνού επειδή πολύ τους άρεσε. Κι ήταν σα πανηγύρι, σα γιορτή, καθώς από πριν ξημερώσει κατέφθαναν και κάθονταν υπομονετικά σα σε αμφιθέατρο για να την περιμένουν να ξυπνήσει να μοιράσει τα πεσκέσια. Έτυχε όμως μια φορά και ο καπνός δεν ήρθε. Ανησυχούσε πώς να τους το πει, τι απογοήτευση θα προκαλούσε και πώς θα αντιδρούσαν αφού είχαν κάνει κάποιες ποδαρόδρομο ημερών για τον καπνό τους. Αλλά μόλις τους το ανακοίνωσε, με μεγάλη καθυστέρηση, προς απορία κι έκπληξή της μετά από μια παύση για να το χωνέψουν ξέσπασαν σε γέλια τρανταχτά σα να κορόιδευαν άλλους που την πάτησαν, όπως γελάνε τα παιδιά με τα παθήματα παλιάτσων ή με την πείνα που έχει ο Καραγκιόζης και το Κολλητήρι του.

Κι αυτό το γέλιο στο οποίο ξέσπασαν εις βάρος των εαυτών τους οι γυναίκες της Αφρικής όταν 'την πάτησαν' μένει ίδιο σε κάθε εποχή ή πολιτισμό κι εμάς μας έρχεται απ' ευθείας και ως έκφραση από το 'Αρχίλοχον πεπάτηκας' που έλεγαν στην αρχαιότητα όταν κάποιον τον γελοιοποιούσε ψέγοντας μέχρι λοιδωρίας τα αδύνατα σημεία του ένας συμπότης ξύπνιος και ευφραδής όσο ο σκωπτικός και βωμολόχος Αρχίλοχος του 7^ου αιώνα π.Χ. που έμεινε θρυλικός για τα πειράγματά του.

Γελάει το παιδί με τον παλιάτσο που πατά τη μπανανόφλουδα, γελάνε κι οι σοφοί δια των αιώνων που ο Επιμενίδης ο Κρητικός είπε πως όλοι οι Κρητικοί λένε ψέματα, πατώντας την κι αυτός ―αν και επίτηδες, σοφιστικά, δηλαδή αυτοακυρώνοντας τη δήλωσή του και μένοντας γι αυτό στην Ιστορία, γελάμε, κατά βάθος, όλοι με τον εαυτό μας. 

Διότι κι αν επιλέξαμε το Απολλώνιο ιδανικό, ο Πάνας (ο αδελφός ο ομογάλακτος του Δία) κι ο Διόνυσος του μεθυσιού και της αποχαλίνωσης ζουν πάντα μέσα μας. Γι αυτό κι αν στο συμπόσιο της κόσμιας ζωής μας ξεμέθυστοι επικαλούμαστε με παιάνες τον Απόλλωνα,  με το μεθύσι της Βακχείας ξεπηδούν οι ζωηροί διθύραμβοι του Διονύσου που 'Λύσιος' και 'Ελευθερεύς' ανοίγει πόρτες και παράθυρα να αναπνεύσει το Άλλο, το μυστικό και άγριο που φυλακίζει η κοινωνία μέσα μας.

'Ο πρώτος άνθρωπος που έριξε βρισιά αντί χαστούκι έκανε ένα άλμα προς τον Πολιτισμό' είχε πει ο Φρόϋντ αλλά όταν μιλάμε για το γέλιο βλέπουμε ότι κι ο πρώτος που είπε ένα αστείο αντί να βρίσει ή να δακρύσει έκανε το επόμενο μεγάλο βήμα και καταφέραμε να τιθασεύσουμε ως Κοινωνίες το θηρίο που αν το σκοτώναμε θα είχαμε πεθάνει.
______________________
Για το Φαρφουλά, τεύχος 16ο, Μάιος 2013

Γκιουνερί Ίτσογλου: Ο άνθρωπος της καρδιάς

 μετφρ: Φραγκώ Καράογλαν

Εκδόσεις ΚΨΜ, σελ. €

Είναι γνωστό ότι κανένας άξιος Τούρκος δημιουργός του λόγου και της Τέχνης δε γίνεται να μην περάσει για λίγο κι από τη φυλακή. Συνέβη και στο δημιουργό κόμικς Γκιουνερί Ίτσογλου που παθιασμένος με την ελληνική μυθολογία αλλά και τις αντιθέσεις Δύσης κι Ανατολής έχει δημιουργήσει ένα σύγχρονο Ναστραντίν Χότζα, τον Γκιονούλ Ανταμί (Άνθρωπο της Καρδιάς), που με ροκά ανιψιό, αδελφό επιχειρηματία και θαυμαστή ένα Γάλλο διανοούμενο που τον ακολουθεί προσφέροντάς του έδρα στο Παρίσι, περιπλανιέται στις αντιθέσεις της σύγχρονης Τουρκίας του σκύλου της γειτονιάς, των γλάρων, των γατιών, των γυναικών που ψωνίζουν κατεβάζοντας καλάθι στο μπακάλη, των παραδοσιακών ανεκτίμητων ξύλινων σπιτιών  που καίγονται εν μια νυκτί για να δοθούν αντιπαροχή, των αντιφάσεων και των συγκρούσεων.

«Γκρεμίσατε τους παραδοσιακούς φούρνους για να τους ξαναφέρετε από νοσταλγία» λέει ή για τα σπίτια που πια νοικιάζονται σε ξένους «γι αυτό μ' αρέσει η πόλη μου, με κάνει ταπεινό». 
Αντιπαραβάλει το εκρεμές του Φουκώ με τους περιστρεφόμενους δερβίσηδες, χώνεται σε εγκαταλελειμμένα ερείπια για να τους παίξει παραδοσιακή μουσική να ανασάνουν και στο μοντέρνο ανίψι που τον κατηγορεί για μπανάλ  απαντά  «προτιμώ τη δική μου τη μπανάλ από τη δική σου την εικονική πραγματικότητα».

__________________________________________________

Για τη Σελίδα του Βιβλίου του εντύπου Info Free Press (Ιούνιος '13)

PΩMANOY MEΛΩΔOY 5

Μνήμη Ναπολέοντα Λαπαθιώτη 

αφιερωμένο στο Νίκο Αϊβαλή

           ‘Kαί οι μπερντέδες ήταν κόκκινοι

      και ήταν άσπρα τα σεντόνια’

μα ποιος να νιώσει τη συμπόνια

για ό,τι δεν έχει αισθανθεί.

Ναι, οι μπερντέδες ήταν κόκκινοι

κι ήταν ερείπιο το σπίτι

και τον περίμενε το θύτη

γιατί είχε πια παραδοθεί.

Μα οι λεμονιές μας πάντα ανθίζανε

και στη βροχή έλαμπαν λεμόνια

σα να μην πέρναγαν τα χρόνια,

σα να μην ήταν να χαθεί.

Aπό τις γρίλιες μας που έτριζαν

περνούσαν το πρωί οι ακτίδες

και έδιναν φρούδες ελπίδες

ότι το σπίτι θα σωθεί.

Σα χρόνια πέρναγαν οι μέρες μας

σαν ώρες έφυγαν τα χρόνια

μα ποιος να νιώσει τη συμπόνια

για ό,τι δεν έχει αισθανθεί.

Σαν τα παιδιά είναι τα σπίτια μας

―δεν είναι ανάγκη να το λέμε―

μιά ζωή δε φτάνει να τα κλαίμε

αν πριν χαθούμε έχουν χαθεί.

Aυτοί οι μπερντέδες που ήταν κόκκινοι

κρέμονταν πριν να γεννηθούμε

μα ήρθε η ώρα που πενθούμε

ό,τι ήταν για να μας πενθεί.

Ποιος θα θυμάται πια το γέλιο μας

ποιος την απελπισία, το δάκρυ

όταν δε βρίσκαμε την Άκρη

κι οι φίλοι έμοιαζαν εχθροί;

T’ άσπρα σεντόνια ήταν οι μάρτυρες

στο ηλιοβασίλεμα ροδίζαν,

και τα άνθη λεμονιάς θυμίζαν

πως Άνοιξη ξανά θα ’ρθεί.

Mιά ακρίδα κάποτε κοιμήθηκε

και ξεχειμώνιασε στην πόρτα

που του χειμώνα άγρια χόρτα

την έδειχναν πάντα κλειστή.

Και οι μπερντέδες ήταν κόκκινοι

και ήταν άσπρα τα σεντόνια,

μα ποιος να νιώσει τη συμπόνια

για ό,τι δεν έχει αισθανθεί.

Ναι οι λεμονιές μας πάντα ανθίζανε

και στη βροχή έλαμπαν λεμόνια

κι όταν γκρεμίστηκαν τα χρόνια
πέθανε κι η παλιά ζωή.

___________________________________________________________________

Από: 'Τα 40 του Θανάτου', 

το βιβλίο που ετοιμάζω τώρα.

Εικόνα

Το σαλόνι και γραφείο μου στη Ρωμανού Μελωδού 5, εν ώρα εργασίας με  σκόρπια βιβλία και χαρτιά και την προπολεμική μικρή μου γραφομηχανή. Λάδι σε Καμβά, ζωγραφισμένο από τον Κύριο Kastell.

Σήμερα βρίσκεται στο σπίτι μου στην Αθήνα ανάμεσα στα ίδια έπιπλα, βιβλία και έργα μα σε άλλο σχηματισμό. 

Τέος Ρόμβος: Γεώργιος Νέγρος, Ο Τίγρης του Αιγαίου

Από τον ανεμοδαρμένο μεσαιωνικό οικισμό της Άνω Σύρας κατεβαίνει κάθε πρωί ο Τέος Ρόμβος στην Ερμούπολη και μελετά στο Ιστορικό Αρχείο παλιές διαθήκες, ναυτολόγια, αναφορές κι εφημερίδες που τον ξαναβυθίζουν σε παιδικά διαβάσματα για μακρινούς κουρσάρους. Ώσπου ένα βράδυ, οδηγημένος από ένα παράξενο ήχο, ανακαλύπτει χτισμένη στον πέτρινο τοίχο του παλιού σπιτιού του τη χειρόγραφη αυτοβιογραφία ενός φημισμένου «κλέπτη και πειράτη» και, δια της γραφής, ο συγγραφέας-αφηγητής πραγματώνει το νεανικό του όνειρο να πλεύσει στο Αιγαίο «με ένα πειρατικό σκαρί».

Με «δεκαπέντε λεβέντες» στο «τσούρμο» του ―ανάμεσά τους έναν «έβδομη γενιά κουρσάρη» και το Πλάσμα το «τραβηχτικό» που το αγάπησε, μας λέει, «καλύτερα από θηλυκιά» κι είναι «πολλά καλό» μα άγριο γιατί «έχει το χούι του φονιά» όμως με τα κόκκινα μαλλιά του μπούκλες «φέρνει πλιότερο σε κορίτζι»― ο «πειράτης» θυμάται κουρσέματα, φυλακίσεις, σφαγές και προδοσίες αλλά και αργόσχολους χειμώνες μεθυσιών με καυγάδες στα καπηλειά και τα πορνεία της Σύρας.

«Στοχασθείτε αυθέντες μου ότι οι ίδιοι οι καπεταναίοι κομπάζουν ότι σε πέντε χρόνους έγδυσαν ως και πεντακόσια καράβια» ανέφερε ο ιερομόναχος Άνθιμος Πουλάκης στην Ελληνική Κυβέρνηση του 1827 όταν περιέγραψε το πειρατικό ορμητήριο της Γαμβούσας στην Κρήτη με το «ξακουστό παζάρι με τις λείες» και την «Παναγιά την Κλεφτρίνα» του.

Είναι παράξενο μετά από τόσα χρόνια, παρά την έκταση της ακτογραμμής και των μύθων, στα ελληνικά να μην έχουμε πειρατική λογοτεχνία. Μετά το Θρύλο του Κωσταντή (1951) του παραγνωρισμένου Κώστα Χατζηαργύρη ο Γεώργιος Μαύρος έρχεται να καλύψει ένα κενό αρμενίζοντάς μας στα μέσα του 19^ου αιώνα με μια γλώσσα καθαρή και ρέουσα που ακουμπά στο Defoe και τους παλιούς 'μπαντίδους' όσο και σε ιστορίες όρμων και νησιών του Αιγαίου.

_________________________________________________________________

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό INFO (Free Press) Mαΐου 2013

Το βιβλίο του Τέο Ρόμβου   ( Εκδόσεις: Πανοπτικόν, σελ.: 203, €12.70) έχει αναρτηθεί και στο Διαδίκτυο.

A tree fell and woke up Turkey (in english)

A wave of great demonstrations in Turkey started in Istanbul now that sudden economic development is rapidly threatening with demolitions and modernizations it's unique historic beauty.

Three stupid ideas aggravated the citizens last week. One ―the silliest― was the proposal of creating more regulations for alcohol consumption in a country where despite the Kemalist secularism that saved it from Islamist fundamentalism, it is still impossible (illegal) to order a drink 200 meters from a mosque. And there is a least one mosque in any corner at the historical city centre so all week the running joke was about a great Thank You from my country, Greece the neighboring impoverished Eurozone member which cannot compete with the Turkish Lira.

Second came the celebratory ribbon cutting of the controversial new Bosphorus Bridge with a cost of $3 billion and many trees. 1.3-kilometer in length and 59-meter-wide will be the widest bridge in the world with a railroad on it and, as the Turkish Transport Minister said proudly, 'its 322-meter-high lateral towers will be the highest in the world' as well. But there is a lot of concern that the construction of the third bridge will lead to the destruction of Istanbul’s remaining green areas near the Black Sea coast while creating more traffic problems to the city. "Many ‘crazy’ projects under way" dared to write the Turkish paper Hurriyet describing the ceremony that "ended with collective prayers both to commemorate martyrs and to celebrate the 560th anniversary of the conquest of Istanbul". Those "collective prayers" are typical of the road Ertogan has taken and difficult to ignore in a secular state with a long muslim past and neighbors. Combined with his indifference for any enviromental issues, they caused alarm.

And third, more tree felling at the Gezi Park in the centre of the European side of this amazing city, Taksim square where city planners decided to create an immense cement parking lot with a shopping Mall that is not really needed or wanted.

This parking lot with a Mall was a self destructing idea for the Ertogan government. It is in Taksim square, the Beyoglu, Pera aria where westerners used to live since before the conquest. There most Embassies and the foreign prestigious schools are located which, along with the numerous hotels, clubs and sightseeing passers-by, have made it the ideal spot for demonstrations in a country that police brutality is the norm and there is no news coverage of any resentment or anti-government ideas.

So it was as usual on Friday but what started as a peaceful sitting protest in Gezi park in Istanbul's Taksim, escalated when the police used tear gas (from photos of the metal containers it appears to be a dangerous kind forbidden in the EU) and a water cannon on thousands of protesters who were marching from the east to the west side of the city over the Bosphorus river bridge to join the demonstrations.

As the police dropped tear-gas canisters from helicopters overnight "about half past one the entire city started to reverberate. People were banging on pots, pans, blowing whistles" we heard from the BBC World Service. 40.000 people crossed the bridge between Asia and Europe yesterday and the BBC correspondent Louise Greenwood in Istanbul said "police from as far afield as Antalya are being drafted in to help quell the violence". Taksim and bridges remain closed to traffic but in Ankara hundreds gathered at a park defiantly drinking alcohol in public as a protest to the recent government restrictions. Amnesty International has already condemned the "police's tactics".

But while police forces are being drafted and protesters gathering Prime Minister Recep Tayyip Erdogan insisted in a speech that the park project would go ahead. He also said that police would remain in Taksim Square to preserve order.

His arrogance is not surprising but, as it is unususal to find a serious author or journalist (of any persuation) who hasn't been arrested at least once, maybe he should take these massive protests more seriously.

As I write (Sunday 2.00 p.m.) in Turkey there has been no news coverage about the unrest. I 've just talked with a Turkish friend who implored me to write that the demonstrations have spread to Ankara, Smyrna, Manisa, and other areas. It is not about a small park anymore but it is an eruption of the rage the people have been suppressing over the authoritarian policies,  the religious interventions and the political repression to which they have been subjected for too long along with the suspicions (and long experience) of corruption.

 ______________________________________________

While I wrote this a Turkish friend posted this in his Facebook Page: 

PLEASE SHARE IT IF U LOVE TURKEY, IF U LOVE ISTANBUL...... EVEN IF U DON'T LIKE ME ...Extreme police violence is everywhere in Turkey right now. Especially in Istanbul. The government is waging a chemical war on people. Thousands of civilians are heavily injured. People are on the streets everywhere, but it's not enough. Please spread this message and raise awareness about the police brutality in Turkey. The government must step back immediately. —

*From Amnesty International:

More than a hundred protesters are reported to have been injured during police interventions. Some suffered head injuries and at least two people had to receive emergency surgery.

Amnesty International activists who were observing the protest were also hit with truncheons and tear gassed.

“The use of violence by police on this scale appears designed to deny the right to peaceful protest altogether and to discourage others from taking part” said John Dalhuisen, Director of Europe and Central Asia Program at Amnesty International.

“The use of tear gas against peaceful protestors and in confined spaces where it may constitute a serious danger to health is unacceptable, breaches international human rights standards and must be stopped immediately.”

______________________________________________________________________________

Τhis article was written for my blog at Open Salon: MmeKastell's Blog. If you like it please share this or the original so that it will travel and more people will learn what's happening.

Σαπφώ: Έδυσε μεν η σελήνη...

___________________________________

Τη 'μεταγραφή' στα Νέα ελληνικά την έκανα για τους Μαθητές μου.

Για το θαυμάσιο αυτό ποίημα, αλλά και περί μεταφράσεων γενικά, δείτε την εξαιρετική ανάλυση του Κορνήλιου Καστοριάδη στο Περί Γραφής