Από όλα τα έμψυχα της γης ο άνθρωπος μόνο γνωρίζει πως δεν είναι αθάνατος. Από τη στιγμή που ερχόμαστε στη ζωή το σίγουρο και κοινό σε όλους είναι πως θα πεθάνουμε. Από αυτό ο Προμηθέας δε μας γλίτωσε· αλλά ένα από τα δώρα του, χρήσιμο για τον πολιτισμό μας όσο κι η φωτιά που έκλεψε για να μας τη χαρίσει, είναι που παζάρεψε με το Δία να μας δοθεί η χάρη να μην ξέρουμε πότε θα έρθει η ώρα μας.
Δεν είμαστε ικανοί να προβλέπουμε το μέλλον ενώ αντίθετα, όπως παρατήρησε ο Τάλεμπ, δείχνουμε εκπληκτική διαύγεια στην ανάλυση του παρελθόντος.
"Ο χρόνος έρχεται από το μέλλον που δεν υπάρχει ακόμα, προχωρεί προς το παρόν που δε διαρκεί, για να πάει στο παρελθόν που δεν υπάρχει πια", είπε ο 'Αγιος Αυγουστίνος και μαζί του συμφωνούν θρησκείες και θετικές επιστήμες. Διότι ο χρόνος είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, δεν υπάρχει.
Οι αιώνες όμως υπάρχουν. Είναι οι εποχές που μας αλλάζουν και οι κοινωνίες μας εξελίσσονται μεταβάλλοντας την καθημερινοτητά μας. Το ημερολόγιό μας μπορεί να είναι αυθαίρετο, είναι όμως ένα εργαλείο με το οποίο αγωνιζόμαστε να νικήσουμε τη θνητότητά μας, βάζοντας τάξη στο χάος.
Ζούμε με την ψευδαίσθηση πως ο καιρός κυλάει ενώ η πραγματικότητα συνήθως μοιάζει στάσιμη. 'Ωσπου έρχεται μιά σειρά γεγονότων τόσο σημαντικών και κοσμοϊστορικών που αλλάζει τα δεδομένα, που μας αναγκάζει να τραβήξουμε μιά νοερή γραμμή ώστε να υπολογίζουμε τη ζωή ως πριν η μετά, κι έτσι σηματοδοτείται αυτό που θα ονομαστεί νέα εποχή, καινούργιος αιώνας.
'Εγινε αυτό με τη Γαλλική Επανάσταση, το 1789, όταν η Πτώση της Βαστίλλης έσπρωξε την Ευρώπη, και τον κόσμο ολόκληρο, στο 19ο αιώνα. 'Ηταν μιά φυλακή σύμβολο της καταπίεσης, της απολυταρχίας, των υπολειμμάτων της φεουδαρχίας κι όταν τη γκρέμισαν οι Επαναστάτες δε δόθηκε καμιά σημασία στο γεγονός πως όλος αυτός ο σαματάς έγινε για να ελευθερωθούν επτά κρατούμενοι, οι οποίοι μάλιστα τόσο είχαν συνηθίσει εκεί μέσα που μάλλον ξαφνιάστηκαν δυσάρεστα από τη εισβολή των απελευθερωτών τους.
Ο 19ος αιώνας με το Ναπολέοντα, τη βικτωριανή ηθική και τον πατριωτισμό, το σιδηρόδρομο και την βιομηχανική πρόοδο μπήκε ορμητικά. Και προχώρησε πάνω- κάτω στις ίδιες ράγιες ως το 1914 όταν ακούστηκε εκείνη η πιστολιά στο Σαράγιεβο που σκοτώνοντας τον Αρχιδούκα της Αυστρίας Φραγκίσκο Φερδινάνδο επέφερε ταχύτατα τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και διέλυσε τις παλιές αυτοκρατορίες (την της Αυστροουγγαρίας, την Τσαρική, την Οθωμανική όσο και των Μαντσού της Κίνας) εξολοθρεύοντας μιά ολόκληρη γενιά νέων ανδρών που μεταφέρθηκαν να πολεμήσουν σε άγνωστά τους χαρακώματα.
Ο αντίλαλος της πιστολιάς ηχούσε, μέσω των ελλιπών Συνθηκών Ειρήνης και των άθλιων συνθηκών ζωής των λαών, μέχρι και το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αφού έπεσαν και οι υπόλοιπες αποικιοκρατίες το ένα τρίτο της ανθρωπότητας βρέθηκε κάτω από κομμουνιστικά καθεστώτα τα οποία σεβόταν και παγίωνε ο Ψυχρός Πόλεμος ο τόσο χαρακτηριστικός του 20ου αιώνα.
Ο Β' Παγκόσμιος ήταν συνέπεια του πρώτου, ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν συνέπεια του Β' κι ο κόσμος ολόκληρος έμοιαζε να έχει σταθεροποιηθεί σε μιά στασιμότητα.
'Ωσπου μπήκε το 1989 που μας έβαλε δραματικά κι απότομα στον 21ο αιώνα.
Ο Ρόναλντ Ρήγκαν μετά από τη συνθήκη για τη μείωση των πυρηνικών είχε πεί το "Κύριε Γκορμπατσώφ ρίξτε το Τείχος" που έμοιαζε ουτοπικό κι ας διακήρυσσε ο Γκορμπατσώφ από την πλευρά του το "γκλάσνοστ", τη διαφάνεια, που έφερε το γνωστό αέρα της "Περιστερόικα".
Στις 6 Φεβρουαρίου, ένας νεαρός Ανατολικογερμανός πυροβολήθηκε προσπαθώντας να περάσει το Τείχος. Θα ήταν ο τελευταίος νεκρός.
Την ίδια μέρα η Κομμουνιστική Κυβέρνηση της Πολωνίας άρχισε συζητήσεις με τον Λεχ Βαλέσα τής ως τότε εκτός νόμου "Αλληλεγγύης".
Στις 15 Φεβρουαρίου αποσύρθηκαν από το Αφγανιστάν οι τελευταίοι Σοβιετικοί στρατιώτες σταματώντας την εννεαετή αιματοχυσία κι αποδεικνύοντας πως ο Γκορμπατσώφ εννοούσε αυτά που έλεγε.
Στις 15 Μαρτίου η Εθνική εορτή στην Ουγγαρία έγινε αφορμή για ειρηνικές διαδηλώσεις με αίτημα τη Δημοκρατία.
Στη άλλη άκρη της γης, στην Κίνα, όπου ο πληθυσμός είχε φτάσει το 1.100.000.000, άρχισαν οι πορείες με αίτημα την ελευθερία του λόγου και την ελεύθερη τηλεόραση, που κορυφώθηκαν στις 4 Ιουνίου με την επίθεση της 27ης Στρατιάς κατά των διαδηλωτών στην Πλατεία Τιανανμέν. Η εικόνα των τανκς, της βίας και το "Γιατί μας σκοτώνετε;" που φώναζαν οι φοιτητές στους στρατιώτες, έκαναν το γύρο του κόσμου βιντεοσκοπημένες από μιά από τις πρώτες ιδιωτικές κάμερες που, ακριβή κι ανακριβής, έδωσε κι αυτή μιά πρώτη γεύση του κόσμου που ερχόταν.
Η Ουγγαρία αμέσως καταδίκασε την Κινέζικη Κυβέρνηση κι ο Γκορμπατσώφ (που ήδη είχε γίνει ο αγαπημένος Γκόρμπυ) δεν αντέδρασε. Τα 10.000 τανκς του Σοβιετικού στρατού αποχωρούσαν ειρηνικά από την Ανατολική Ευρώπη.
21 Σεπτεμβρίου η Πολωνία απέκτησε τον πρώτο μη Κομμουνιστή ηγέτη.
23 Οκτωβρίου στην Ουγγαρία διακηρύχτηκε το "Τέλος της Κομμουνιστικής διακυβέρνησης". Ακολούθησαν κάποιες ταραχές μα ο Γκόρμπυ δεν επενέβη με αποτέλεσμα να πέσει ο Χόννεκερ.
Και το Τείχος. Η εικόνα ήταν συγκινητική, συμβολικότατη. Το βράδυ της 9ης Νοεμβρίου το καταλάβαμε πια πως το 1989 ήταν χρόνος σταθμός, ο κόσμος είχε αλλάξει. Οι πολιτικές αλλαγές θα επηρέαζαν τις ζωές όλων μας. Τα σύνορα είχαν καταργηθεί.
Με μεγάλη ταχύτητα μέχρι το τέλος του χρόνου έπεσαν, σα ντόμινο, και τα καταπιεστικότερα καθεστώτα όπως του Τσαουσέσκου στη Ρουμανία που Χριστούγεννα τον είδαμε φωτογραφημένο νεκρό με το αστρακάν παλτό του και την Ελένα πλάι του.
Με τη νέα χρονιά η απελευθέρωση του Μαντέλα θα σηματοδοτούσε τον εξανθρωπισμό της Νοτίου Αφρικής.
Στην Ελλάδα τα ιδιωτικά και δορυφορικά τηλεοπτικά κανάλια θα άλλαζαν την ενημέρωση.
Εν τω μεταξύ, από τις 22 Φεβρουαρίου, ο Στήβεν Χώκινγκ, που ένα χρόνο πριν είχε δημοσιεύσει το "Μια Σύντομη Ιστορία του Χρόνου" αποκάλυψε πως ο δαπανηρός "Πόλεμος των Άστρων" ήταν προπαγάνδα και στις 24 ο Αγατολάχ Χομεϊνί ανακοίνωσε "fatwah" κατά του συγγραφέα Σάλμαν Ράσντι η οποία προκάλεσε ταραχές με 12 νεκρούς στη Βομβάη, πατρίδα του Ράσντι, και διακοπή διπλωματικών σχέσεων του Ιράν με τη Βρετανία.
Στις 24 Νοεμβρίου μιά βόμβα σκότωσε ένα Σεΐχη στην Πεσαβάρ κοντά στα σύνορα Πακιστάν κι Αφγανιστάν. Ο Σεΐχης ήταν ο Αμπντουλά Αζάμ, εξτρεμιστής, υπέρμαχος της τζιχάντ και μέντωρ του Οσάμα μπιν Λάντεν, του οποίου ήταν παλιότερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο. Μετά τη δολοφονία ο Μπιν Λάντεν, ήρωας του πολέμου στο Αφγανιστάν, ανέλαβε την οργάνωση του Σεΐχη η οποία εξελίχθηκε στην Αλ Κάιντα.
Ο Χομεϊνί πέθανε 3 Ιουνίου μα ο σπόρος για την Ισλαμική Επανάσταση είχε φυτευτεί βαθιά. Η άνοδος του Ισλαμικού Φανταμενταλισμού εξέπληξε γιατί ακόμα δεν είχε μπει στην παγκόσμια συνείδηση.
Πώς να έμπαινε άλλωστε; Με την πτώση του Σιδηρού Παραπετάσματος βιώναμε το "Τέλος της Ιστορίας", όπως το εξέφρασε τόσο θαυμάσια για τότε, ο Φράνσις Φουκουγιάμα που υποστήριξε πως η ολοκληρωτική νίκη της Δύσης, με την Αμερική μόνη υπερδύναμη, συνεπάγεται το τέλος των ιδεολογιών. Ο φιλελεύθερος δημοκρατικός καπιταλισμός ήταν το μέλλον για όλους μας, το αποδειχθέν ιδανικότερο πολιτικό σύστημα.
Κι εν τω μεταξύ, όσο έπεφταν τα σύνορα στη γη και θαυμάζαμε τις πρώτες φορητές βιντεοκάμερες και τα κινητά τηλέφωνα σε μέγεθος τούβλου, ένα σαρωτικό κύμα αλλαγής ερχόταν. Το Διαδίκτυο. Το οποίο ήδη είχε οργανωθεί για στρατιωτική και ακαδημαϊκή χρήση αλλά το 1989 ήταν που ο Τιμ Μπέρνερς-Λη (Σερ Τιμ, σήμερα) οραματίστηκε το πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από όλους μας και έθεσε τις τεχνικές βάσεις αυτού που ζούμε και απολαμβάνουμε σήμερα. Συνηθιζόταν να λέγεται πως το μέλλον θα ήταν ψηφιακό μα την επίδραση που θα είχαν οι ψηφιακές εξελίξεις στην καθημερινότητα, στην επικοινωνία και στις προσωπικές ελευθερίες κανείς δεν τη φανταζόταν πριν 20 χρόνια.
Το Διαδίκτυο ήρθε μαζί με την Πτώση του Τείχους να καταρρίψει τα πραγματικά σύνορα φέρνοντας την "Εποχή του Υδροχόου" που προφήτευαν οι αστρολόγοι με το άνοιγμα της "Πληροφορικής Υπερ-λεωφόρου" που ήδη συζητούσαν το 1989 ο Μπιλ Γκαίητς με τον Αλ Γκορ μα, όπως έχουν παραδεχθεί, ούτε εκείνοι φαντάζονταν τις συνέπειές της.
Ο Φουκουγιάμα έγινε βίβλος των νεοσυντηρητικών τύπου Μπους υιού, με ολέθρια αποτελέσματα, μα οι απόψεις του ακόμα τότε δε έμοιαζαν αλαζονικές.
Τι ήθελαν οι άρτι απελευθερωμένοι λαοί των πρώην κομμουνιστικών καθεστώτων άλλο από ελευθερία λόγου και υλικές ανέσεις; Τι άλλο μπορεί να ήθελε κάθε λογικός άνθρωπος; Ο ίδιος ο Φουκουγιάμα αργότερα είχε το θάρρος να συγκρουστεί με τους οπαδούς του αποκηρύσσοντας την εισβολή στο Ιράκ μα το έργο του έδωσε σχήμα και νόημα στο κενό που άφησε ο φαινομενικός θρίαμβος του καπιταλισμού κι ο θάνατος των φανατισμών. Μην ξεχνάμε πως ήταν η εποχή που η γενιά των νέων ονομαζόταν Generation X, Γενιά λίγο προ του τέλους δηλαδή, σα να επρόκειτο για την προ-προτελευταία της Ανθρωπότητας.
Μας φαίνονται αφελή όλα αυτά, άστοχα όσο η αμερικάνικη βοήθεια στους Μουζαχεντίν, άγαρμπα όσο το βαρύ walkman που αντικαταστήσαμε με το κομψό i-pod;
Είναι γιατί είμαστε σε άλλο αιώνα. Το έχουμε στη φύση μας να εξηγούμε το παρελθόν, να ελπίζουμε πως η πείρα μας διδάσκει πώς να μην επαναλάβουμε τα λάθη μας. Δαμάζοντας το μέλλον νομίζουμε πως τιθασεύουμε το χρόνο και νικάμε το θάνατο.
Το ημερολόγιό μας είναι αυθαίρετο. Αλλά κάποτε το φέρνει έτσι η τύχη που σε μιά χρονιά έρχεται μιά δέσμη γεγονότων να αποκαλύψει μιά καινούργια εποχή. Με τη νέα οπτική ανοίγει νέο κεφάλαιο, ανατέλλει νέος αιώνας, και το 1989, σημαντικό και σημαδιακό, ήταν μιά τέτοια χρονιά, που έκανε όλους εμάς που τη ζήσαμε ανθρώπους του περασμένου αιώνα, και έμεινε στην Ιστορία.
❦
Γραμμένο για το περιοδικό Ο Φαρφουλάς, τεύχος 12, Άνοιξη 2010
_____________________________
